حجةالاسلام والمسلمین قنبریان با نگاهی عمیق و انتقادی، به تبیین تفاوت بنیادین میان دعوت دینی و سازمان میپردازند و هشدار میدهند که سازمانی شدن دعوت میتواند خلاقیت، خودتنظیمی و روح انسانی آن را نابود کند. این دیدگاه، بازخوانی مهمی از نسبت نهاد، سازمان، دیوانسالاری و هدایت دینی ارائه میدهد.
ماهیت دعوت و نهاد انسانی
حجةالاسلام والمسلمین قنبریان بیان کردند که دعوت پیش از آنکه یک ساختار رسمی باشد، یک نقش انسانی زنده و خلاق است. این نقش، بهطور طبیعی به شکلگیری یک نهاد انسانی منجر میشود.
نهاد، برخلاف سازمان، پدیدهای خودجوش و خودتنظیم است؛ یعنی بدون نیاز به ساختارهای رسمی، بودجهبندی و سلسلهمراتب اداری، کارکرد خود را ایفا میکند. ایشان گفتند نهادهایی مانند خانواده، هیئتهای پیشامدرن و روضههای خانگی نمونههای روشن این نوع ساختار هستند.
از ویژگیهای مهم نهاد، خودتنظیمی اجتماعی است؛ به این معنا که اگر یک هیئت فعال در محلهای وجود داشته باشد، ایجاد هیئتی موازی نهتنها ضرورتی ندارد، بلکه موجب اتلاف نیرو و سرمایه انسانی میشود.
آسیب بزرگ دعوت در عصر جدید
به تأکید حجةالاسلام والمسلمین قنبریان، یکی از جدیترین آسیبهای دعوت دینی در دوران معاصر، تبدیل شدن آن به یک سازمان رسمی است. هنگامی که دعوت از مسیر طبیعی خود خارج و در قالبهای خشک اداری تعریف میشود، هویت اصلی خود را از دست میدهد.
سازمان؛ ساختاری متفاوت و مسئلهساز
ایشان گفتند سازمان ماهیتی کاملاً متفاوت با نهاد دارد. سازمان مبتنی بر:
-
سلسلهمراتب اداری
-
بودجه و مقررات رسمی
-
دیسیپلین و انضباط ساختاری
عنصر محوری سازمان، تجزیه کار است. ابتدا کار به بخشهای کوچک تقسیم میشود و سپس انسان نیز متناسب با همان تقسیم کار، تجزیه و محدود میگردد.
پیامدهای تجزیه کار در سازمانها
حجةالاسلام والمسلمین قنبریان پیامدهای این نوع ساختار را بسیار عمیق و نگرانکننده توصیف کردند:
● خودبیگانگی انسان
تجزیه کار، انسان را دچار خودبیگانگی میکند؛ پدیدهای که اندیشمندانی مانند مارکس نیز به آن پرداختهاند.
● تقلیل فاعلیت انسانی
در سازمان، فرد بهتدریج به یک نقش محدود و تکراری تقلیل مییابد. ممکن است انسانی با توانمندی کامل، سالها صرفاً یک امضا انجام دهد، در حالی که قابلیت مدیریت کل فرایند را دارد، اما ساختار سازمانی اجازه بروز آن را نمیدهد.
● نابودی خلاقیت
این روند، انسان را به مجری یک عمل جزئی و بیروح تبدیل میکند؛ مانند کارگری که فقط یک پیچ را سفت میکند، حتی اگر آن پیچ دیگر وجود نداشته باشد. در چنین شرایطی، خلاقیت انسانی قربانی ساختار میشود.
هشدار نهایی درباره دیوانسالاری
در جمعبندی، حجةالاسلام والمسلمین قنبریان تأکید کردند که وجود سازمان و دیوانسالاری در برخی حوزهها اجتنابناپذیر است، اما مشکل اصلی زمانی آغاز میشود که دیوانسالاری سالار و حاکم بر همه شئون زندگی شود.
ایشان گفتند غلبه دیوانسالاری مدرن، بهویژه در عرصههایی که با حق، هدایت و دعوت دینی سروکار دارند، یک سم مهلک است و باید با نگاهی جدی و اصلاحگرانه برای آن چارهاندیشی کرد.
دیدگاهتان را بنویسید